ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ...

Ο Λιαντίνης, όπως περιγράφει ο ίδιος στο λιτό βιογραφικό σημείωμα για τη ζωή του στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του «Γκέμμα», ήταν ένας από αυτούς που τους τέθηκε το «Ερώτημα» και θέλησε με όλη τη δύναμη της ψυχής του να απαντήσει. Λέει λοιπόν: «Το ερώτημα που μου τέθηκε στο δρόμο, κάτι σαν το αίνιγμα της Σφίγγας στις Θήβες, εστάθηκε το ακόλουθο: Καθώς κοιτάς το μηδέν στα μάτια δύνεσαι να μην αποκαρτερήσεις; Και αποκρίθηκα: Ναι». Ανάλογα, αυτοί που κυρίως απευθύνεται είναι αυτοί που «αναρωτιούνται». Και όπως λέει ο ίδιος στο «Homo Educandus»: «Αν αναρωτηθεί κανείς τι είναι τώρα που ζει, τι θα ’ναι όταν πεθάνει, και τι ήταν προτού να γεννηθεί, αν βουλιάξει στον υδράργυρο αυτής της απορίας με τη γνώση ή με τη μνήμη πως το αύριο έφτασε κιόλας, και πως το χθες το πήρε πια μαζί του ο ποταμός της Λήθης με τα άσπρα κυπαρίσσια στις όχθες του, αν ακούσει ν’ ανεβαίνει στον ύπνο του από το ουρανοκρέμαστο πηγάδι της αβύσσου κάποια απόκριση στο ερώτημα, σαν ηχώ αμετάδοτη και προσωπική, τότε καλώς ερωτά, και καλώς αποκρίνεται. Διαφορετικά να μην ερωτά για το μηδέν και το είναι. Όπως δεν ερωτούν τα οικόσιτα κυνάρια και τα μανιτάρια».

Το στίγμα ολόκληρης της ζωής του, το δίνει με την κορυφαία πράξη του και το αποτυπώνει στην τελευταία του επιστολή στην κόρη του Διοτίμα: «Διοτίμα μου, Φεύγω αυτοθέλητα. Αφανίζομαι όρθιος, στιβαρός και περήφανος. Ετοίμασα τούτη την ώρα βήμα-βήμα ολόκληρη τη ζωή μου, που υπήρξε πολλά πράγματα, αλλά πάνω από όλα εστάθηκε μια προσεκτική μελέτη θανάτου. Τώρα που ανοίγω τα χέρια μου και μέσα τους συντρίβω τον κόσμο, είμαι κατάφορτος με αισθήματα επιδοκιμασίας και κατάφασης. Πεθαίνω υγιής στο σώμα και στο μυαλό, όσο καθαρό είναι το νωπό χιόνι στα όρη και το επεξεργασμένο γαλάζιο διαμάντι. Να ζήσεις απλά, σεμνόπρεπα, και τίμια, όπως σε δίδαξα. Να θυμάσαι ότι έρχουνται χαλεποί καιροί για τις νέες γενεές. Και είναι άδικο και μεγάλο παράξενο να χαρίζεται τέτοιο το δώρο της ζωής στους ανθρώπους, και οι πλείστοι να ζούνε μέσα στη ζάλη αυτού του αστείου παραλογισμού. Η τελευταία μου πράξη έχει το νόημα της διαμαρτύρησης για το κακό που ετοιμάζουμε εμείς οι ενήλικοι στις αθώες νέες γενεές που έρχουνται. Ζούμε τη ζωή μας τρώγοντας τις σάρκες τους. Ένα κακό αβυσσαλέο στη φρίκη του. Η λύπη μου γι’ αυτό το έγκλημα με σκοτώνει.»

Μία απόπειρα ιχνηλασίας στη ζωή και στο έργο του είναι και η παρακάτω (από μία μαθήτριά του):

Kairos - Χάσμα Σεισμού, σελ. 84 - 85

ΒΟΡΕΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ

Εμπροστά στο αίνιγμα του τρόπου σου
διορθώνω τον πορφυρό χιτώνα
και το διάδημα των αγκαθιών στην κόμη σου
υψώνω την καρτερία σου στον ουρανό κατάκορφα
απρίλη μήνα και φωνάζω
ecce homo.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ

ΟΙ ΩΡΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ (σελ. 25)

Ο Βόρειος Στέφανος δεν είναι μόνο τίτλος ποιήματος του Δημήτρη Λιαντίνη. Είναι και αστερισμός. Και ως αστερισμό τον συναντούμε στις πρώτες σελίδες της Γκέμμας, του κύκνειου άσματος του Δημήτρη Λιαντίνη, με την εξής αναφορά από τον ίδιο:

Βόρειος Στέφανος sive Corona borealis,

donavit Venus illa Ariadnam,

inter Bootem et Herculem jacet,

vere videtur et aestate,

a constellationis vocatur Gemma,

Gemmae spatia siderum 71 anni lucis.

Είναι λοιπόν ο Βόρειος Στέφανος ο αστερισμός στον οποίο βρίσκεται το αστέρι Γκέμμα.

Ο Λιαντίνης το Βόρειο Στέφανο τον αναφέρει και στο προτελευταίο βιβλίο του, Τα Ελληνικά (σελ. 58 ).

Ποιος είναι ο καλύτερος στίχος της νεοελληνικής ποίησης; Κατά περίπτωση πολλοί είναι, θα ειπούν πολλοί. Ωστόσο εγώ θα απαγγείλω έναν για όλες τις περιπτώσεις.

Έστησ' ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη.

Αν βάλετε το στίχο αυτό δίπλα σε οποιονδήποτε άλλο και δεν τον βρείτε να υπερέχει, σίγουρα θα τον βρείτε να μην υπολείπεται. Το πολύ πολύ θα τον μετρήσετε ίσο στα καράτια. Νερό στο νερό, χρυσάφι στο χρυσάφι, φως στο φως. Και περιπλέον είναι ο πιο ελληνικός.

Ο στίχος αυτός του Σολωμού από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους είναι Ελλάδα. Είναι η λάμψη, η εμορφιά, η ανδρεία, η τιμή, ο θάνατος, η παντοσύνη. Και η αλήθεια ολόκληρη.

Τα δύο λαμπρά παλικάρια που χορεύουν στο ηλύσιο φως ανασταίνουν το Διόνυσο και τον Απόλλωνα. Τους αρχαίους θεούς που με τα χημικά στοιχεία τους, το απολλώνειο και το διονυσιακό, γεννήσανε την αττική τραγωδία.

Και δεν κουράστηκα να το καταθέτω: η αττική τραγωδία είναι το ευγενικότερο προϊόν που έσωσε να δώσει το ανθρώπινο πνεύμα. Από την εποχή της δημιουργίας του κόσμου ως τη συντέλεια του ανθρώπου.

Ερωτά λοιπόν κανείς, είναι πολιτική ποίηση αυτός ο στίχος του Σολωμού; Και βέβαια είναι. Γιατί τον έπλασε η ψηλότερη ώρα της πολιτικής ιστορίας μας. Η μεγάλη Επανάσταση του '21. Και μάλιστα ο ανθός της. Το Μεσολόγγι, που είναι το άωτον άκρο και το ακραίο λέπας της Επανάστασης.

Γιατί το δεύτερο Μεσολόγγι της Εξόδου είναι η κορόνα του '21. Όπως ο Παρθενώνας είναι η κορόνα της Ακρόπολης. Και όπως ο Βόρειος Στέφανος των αστερισμών είναι η κορόνα του ουρανού.

Αν μοίρα περίεργη δεν είχε σφραγίσει με το απόσπασμα αυτό τον ιδιαίτερο δεσμό της μαθητείας μου δίπλα στο Λιαντίνη, ίσως και να μην είχα εντοπίσει πόσο στενά δεμένο είναι με όλα εκείνα που αποκαλούμε αίνιγμα του Λιαντίνη...

Αυτό το απόσπασμα όταν το πρωτοδιάβασα, ήταν φθινόπωρο του 1992, με μαγνήτισε δίχως ακόμη να αντιλαμβάνομαι το γιατί. Κι άρπαξα τότε μια λέξη από το απόσπασμα αυτό, τη λέξη λέπας, και βρήκα την αφορμή να πλησιάσω το Λιαντίνη για να μου λύσει την απορία τι σημαίνει. Δε μου την έλυσε. Με παρέπεμψε να συμβουλευτώ μόνη μου το λεξικό Liddel - Scott.

Φούντωσαν τα μάγουλά μου από τη συμπεριφορά αυτή. Δείγμα κλασικό της παιδαγωγικής μάστιγας που εκείνος εφάρμοζε κι εγώ ακόμη αγνοούσα. Σήμερα, μετά από 17 περίπου χρόνια, αναγνωρίζω σε κείνο το "ράπισμα" του Δασκάλου μου το μεγαλύτερο δώρο που μου έκανε προσωπικά. Γιατί με ανάγκασε έτσι να αφήσω οριστικά το βλέμμα του βοδιού και να κινήσω για τη μεγάλη στράτα, αυτή που ο καθένας μας οφείλει έρημος να βαδίζει...

Ήταν η ερημιά αυτή που ο δικός του δάσκαλος, ο Νίτσε, του είχε διδάξει:

«Μονάχος μου φεύγω τώρα, μαθητάδες μου. Κι εσείς τραβάτε από δω μονάχοι σας. Έτσι το θέλω. Τώρα σας λέω, να χάσετε εμένα, και να βρείτε τον εαυτό σας. Και μόνο τότε, σα θα μ’ έχετε αρνηθεί, θα ξαναρθώ κοντά σας.»

(Τα Ελληνικά, σελ. 75 )

Και ο Λιαντίνης εφάρμοζε πιστά. Τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους μαθητάδες του. Σκληρή παιδαγωγική γραμμή. Η γραμμή της αρχαίας Σπάρτης, αυτή που της κληρονόμησε το παράδειγμα του Λυκούργου. Μια γραμμή που ξεκινάει από τις Θερμοπύλες και φτάνει στο Μεσολόγγι του '21. Διατρέχοντας τους καιρούς στην κόψη του σπαθιού, στο ακραίο λέπας του Θουκυδίδη. Επί ξυρού ακμής, όπως δηλώνει η εικόνα του Καιρού στο Χάσμα Σεισμού...

Έγινε λοιπόν σύμβολο για μένα αυτό το λέπας, της σχέσης της προσωπικής που με ενώνει με το Λιαντίνη. Κι όταν αργότερα διάβασα στη Γκέμμα το κεντρικό της κεφάλαιο ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, ήταν αναπόφευκτο να το συνδέσω με το λέπας των Ελληνικών και αυτόματα τον τίτλο του βιβλίου: Γκέμμα, να τον ενώσω με την αναφορά στο Βόρειο Στέφανο που είχα εκεί πρωτοδιαβάσει.

Έτσι κατάφερα να εντοπίσω και την άλλη αναφορά, στο Χάσμα Σεισμού (σελ. 39 ) , για το Μισολόγγι:

Το χρέος του ανθρώπου είναι να πολεμάει τη στενή μάχη και να πασχίζει να πατήσει τη σκοτεινή Λαβύρινθο, για να βγει στο φως, στην έξοδο.

Αλλά και το Χρέος και η Έξοδος δεθήκανε καθώς η πέτρα με το μάλαμα σε μια υπέρτατη ώρα του μεγάλου Σηκωμού. Πρόκειται για το Μισολόγγι, όπου η έγχρονη και τυπική πράξη των ελλήνων εφανέρωσε τον άχρονο και αρχετυπικό μύθο των ανθρώπων. …

Το Μισολόγγι είναι ο τόπος που κατάργησε την εκλογή και θέσπισε την απόφαση. Το τειχιό και η πέτρα, που απάνου της έσκασε κεραυνός γεννημένος από τη βίαιη κρούση των δυνάμεων του Μηδενός και του Είναι, και την όρισε κατοικία του ανθρώπου. Έξω από τα τείχη ευρίσκεται η ζωή, που πληρώνεται με την τιμή του θανάτου. Μέσα από τα τείχη ευρίσκεται ο θάνατος, που εξαργυρώνεται με την ατιμία της ζωής. Ούτε μέσα να μείνει κανείς ημπορεί, γιατί τον σκιάζει η ντροπή της σκλαβιάς, ούτε έξω βολεί να περάσει, γιατί τον βιάζει η απειλή του Άδη.

Εκείθε με τους αδερφούς, εδώθε με το Χάρο.

Όποιος πεθάνη σήμερα

χίλιες φορές πεθαίνει.

Τότε και πρόσεξα εκείνο το περίεργο στολίδι στο εξώφυλλο των Ελληνικών:

"Το κόσμημα του εξωφύλλου εικονίζει σκηνή χορού σε επίκρουστη παράσταση πλάκας από τη Νάξο. Τέλος της τρίτης χιλιετίας." (Δημήτρης Λιαντίνης, Τα Ελληνικά, σημείωση στις πρώτες σελίδες)

Η Νάξος είναι το νησί της Αριάδνης. Εκεί κατέφυγε με το Θησέα και εκεί ερωτεύτηκε το θεό Διόνυσο. Ο Βόρειος Στέφανος, που λέγεται Corona Borealis, συμβολίζει την κορόνα που ο Διόνυσος χάρισε στην Αριάδνη. Στοιχείο που δένει τα Ελληνικά με τη Γκέμμα και καταδεικνύει το βαθύτερο δεσμό ανάμεσα στα δύο αυτά έργα του Λιαντίνη, για τα οποία ο ίδιος έγραψε:

"Έγραψα τα Ελληνικά και τη Γκέμμα σε εφτά χρόνους.

Από οργή για τους αιώνες που δε θα υπάρχω."

Γκέμμα, σελ. 185

Και δεν είναι μόνο η καταγωγή του κοσμήματος από τη Νάξο... είναι κυρίως η παράσταση φέρει, η σκηνή του χορού. Είναι ο ίδιος χορός που ο Λιαντίνης στις σελίδες των Ελληνικών θα αναφέρει ως τον καλύτερο στίχο της νεοελληνικής ποίησης. Ο χορός που έστησε ο Έρωτας με τον ξανθόν Απρίλη.

Και είναι, λέει ο Λιαντίνης, ο στίχος αυτός Ελλάδα. Είναι ο Απόλλωνας και ο Διόνυσος, τα δυο λαμπρά παλικάρια που χορεύουν στο ηλύσιο φως. Κι ανάμεσα; Ο τρίτος χορευτής; Είναι αυτός που καταφέρνει να σταθεί στο μεταίχμιο του απολλώνειου και διονυσιακού στοιχείου. Αυτά που γεννήσανε την αττική τραγωδία.

Με την αττική τραγωδία ο Λιαντίνης θα ανοίξει χρόνους αργότερα την περίφημη διάλεξή του: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ.

ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ - ΑΤ...

Και θα τονίσει: "Η αττική τραγωδία γέννησε τη διαλεκτική σχέση των ελλήνων με το θάνατο."

Αυτή τη διαλεκτική σχέση επέλεξε να μελετήσει ο Δημήτρης Λιαντίνης. Κι όχι μονόπλευρα το θάνατο. Είναι μέγα λάθος και παραχάραξη της φιλοσοφίας του να εστιάζουμε μόνο στο θάνατο. Το ποίημα ΒΟΡΕΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ αυτό ακριβώς έρχεται να υπογραμμίσει. Το αίνιγμα του τρόπου του και τη διόρθωση του πορφυρού χιτώνα. Είναι ο πορφυρός χιτώνας που μας γυρίζει και πάλι στο Σολωμό. Και στο δικό του Πόρφυρα:

"Άστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτόν του."

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ - ΠΟΡΦΥΡΑΣ

Γιατί είναι ο στίχος αυτός που φιγουράρει απέναντι από την εικόνα του Καιρού στο Χάσμα Σεισμού, σελ. 84, αυτή διαλέξαμε για αρχή του άρθρου μας. Είναι κρυμμένη εδώ η στιγμή που ο Λιαντίνης θα γράψει στο τελευταίο ποίημα που άφησε. Γραμμένο μόλις μια μέρα πριν φύγει, στις 31 του Μάη του 1998 και που κλείνει με τους στίχους:

"... Αγγίζουν τη χλαμύδα σου στο σβήσιμο της αστραπής.
Και το χέρι τους πετρωμένο ελάφι σε δείχνει.
Γνώριμε άγνωστε. "

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ - ΩΡΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ - σελ. 14

Ο γνώριμος άγνωστος. Ο Δημήτρης Λιαντίνης. Αυτός που κατόρθωσε να σταθεί σε τόπο και χρόνο τέτοιο που της αστραπής το ακόνι ορίζει:

Ένα θυμωμένο φαρί
αλωνίζει τους ορίζοντες
καθώς ο τιμωρός με την πληγή Αχιλλέας.

Με χρυσά τα πέταλα
και μαλαματένια καρφιά
που τα τροχίζει της αστραπής το ακόνι .

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ - ΩΡΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ - σελ. 17

Υψώνοντας την καρτερία του στον ουρανό. Μήνα Απρίλη... και φωνάζει:

Ecce homo

Είναι ο τίτλος του βιβλίου του Νίτσε αυτός. Του βιβλίου που επέλεξε ο Λιαντίνης να ελληνίσει. Με υπότιτλο:

Πώς κανείς γίνεται εκείνο που είναι.

Και είναι αυτό το δώρο στο αίνιγμα που μας άφησε. Το ιδεώδες του εσθλού... στο Homo Educandus του.

Το ιδεώδες που έχει χαθεί στις μέρες μας. Προκαλώντας αφόρητη λύπη στο Λιαντίνη.

Η τελευταία μου πράξη έχει το νόημα της διαμαρτύρησης για το κακό που ετοιμάζουμε εμείς οι ενήλικοι στις αθώες νέες γενεές που έρχουνται. Ζούμε τη ζωή μας τρώγοντας τις σάρκες τους. Ένα κακό αβυσσαλέο στη φρίκη του. Η λύπη μου γι' αυτό το έγκλημα με σκοτώνει.

Από το τελευταίο γράμμα στην κόρη του

Κι είναι κρίμα μεγάλο να μην μπορούμε δώδεκα χρόνους μετά να δούμε την αλήθεια. Να κυνηγούμε να λύσουμε το αίνιγμα με εξετάσεις DNA... Κι όχι να στρατευόμαστε στο δρόμο που μας έδειξε. Να σταματήσουμε το έγκλημα που τον σκότωσε.

Με χίλιους τρόπους μας το φώναξε και μας το έδειξε. Πώς μπροστά στο αίνιγμα του τρόπου του εκείνο που χρωστάμε είναι να διορθώσουμε τον πορφυρό χιτώνα, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, όχι πώς πέθανε ο Λιαντίνης... για να μπορούμε κι εμείς να φωνάξουμε: